Milli Gelir Muhasebesi Nedir: Tanımı, Önemi ve Hesaplaması

Bir ülkenin ekonomik sağlığını anlamak için yalnızca fiyat etiketlerine ya da işsizlik oranına bakmak yeterli değildir. Ekonominin tüm üretim, gelir ve harcama akışını kapsayan daha kapsamlı bir tabloya ihtiyacımız vardır. İşte bu noktada milli gelir muhasebesi devreye girer. Bu sistem, ekonominin ne kadar ürettiğini, kazandığını ve harcadığını ölçerek politika yapıcılar, yatırımcılar ve araştırmacılar için vazgeçilmez bir araç sağlar.

Milli Gelir Muhasebesinin Tanımı

Milli gelir muhasebesi, bir ekonomide belirli bir dönem içinde (genellikle bir yıl) üretilen tüm mal ve hizmetlerin, elde edilen gelirlerin ve yapılan harcamaların sistematik olarak kaydedilmesidir. Temel amacı, ülkenin ekonomik büyüklüğünü ve performansını; bir ekonomide toplam üretimdeki değişimi zaman içinde karşılaştırılabilir biçimde ölçmektir.
Türkiye’de milli gelir hesaplamaları Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yapılır. Hesaplamalarda Avrupa Hesap Sistemi (ESA 2010) standartları uygulanır. Çeyrek dönemlerde GSYH verileri yayımlanarak büyüme oranları ve ekonomik trendler takip edilir.

Milli Gelir Muhasebesinin Önemi

Peki, milli gelir muhasebesi neden önemlidir?

• Bir ülkenin büyüyüp büyümediğini, durgunlukta mı yoksa genişleme döneminde mi olduğunu gösterir.
• Maliye ve para politikalarının tasarımında referans alınır.
• Kişi başına düşen milli gelir, ülkeler arası karşılaştırmalarda kullanılır.
• Tarım, sanayi, hizmet gibi sektörlerin ekonomiye katkısını ölçer.

Milli Gelir Muhasebesinin Temel Bileşenleri

Bu bileşenleri şöyle özetleyebiliriz:

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH)

Ülke sınırları içinde belirli bir dönemde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa değeridir.
Üç hesaplama yöntemi:

• Üretim yöntemi: Üretim değerinden ara malların çıkarılması.
• Gelir yöntemi: Ücret, kira, faiz ve kâr toplamı.
• Harcama yöntemi: Tüketim + Yatırım + Devlet Harcamaları + Net İhracat.
  

  Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH)

  
  GSYH’ye, ülke vatandaşlarının yurtdışında elde ettiği gelirler eklenir; yabancıların ülkedeki gelirleri çıkarılır.
  

  Net Milli Hasıla (NMH)

  
  GSMH’den amortisman (sermaye tüketimi) çıkarıldığında elde edilir.
  

  Faktör Fiyatlarıyla Milli Gelir

  
  Dolaylı vergiler çıkarılıp, sübvansiyonlar eklendiğinde milli gelirin üretim maliyetine göre ölçülen versiyonudur.

Milli Gelir Nasıl Hesaplanır?

GSYH üç eşdeğer yoldan hesaplanır; idealde üçü de aynı büyüklüğü verir (küçük fark “istatistiksel farklılık” olarak raporlanır).

Harcama Yöntemi (piyasa fiyatlarıyla)

Bu yöntem ekonomideki toplam harcamaları toplar.
Formül:
GSYH = C + I + G + (X − M)
Bileşenleri:
C (Hanehalkı Tüketimi): Dayanıklı/nondayanıklı mallar, hizmetler, sivil kira + kendi evinde oturanların imput edilen kirası, STK’ların (NPISH) tüketim harcaması.
I (Yatırım):

• Sabit sermaye oluşumu: Makine-teçhizat, inşaat, yazılım, AR-GE vb.
• Stok değişimi: Hammadde/nihai mal stoklarındaki artı-eksi.
• Değerli varlıklar: Sanat eseri, mücevher, değerli metal alım/satımları (satır açılırsa).

G (Devlet Nihai Tüketimi): Kamu hizmet üretiminin piyasa değeri ölçülemediğinde maliyet yaklaşımı ile (ücretler + ara tüketim + amortisman).
X − M (Net İhracat): Mal ve hizmet ihracatı eksi ithalat (çift sayımı önlemek için ithalat düşülür).

Notlar:

• Nominal GSYH → cari fiyatlarla.
• Reel GSYH → deflatör veya öğe bazlı fiyat endeksleriyle enflasyondan arındırılır.
  

  Üretim (Katma Değer) Yöntemi

  
  Bu yöntem her sektörün katma değerini toplar.
  Formül:
  GSYH (piyasa fiyatları) = Σ Sektör GVA (temel fiyatlarla) + Ürünler Üzerinden Net Vergi
  Burada GVA = Çıktı − Ara Tüketim.
• Çıktı: Sektörün yıl içi üretim değeri (temel fiyat).
• Ara tüketim: Üretimde kullanılan girdiler (enerji, hammadde vb.).
• Ürün vergileri–sübvansiyonlar: KDV, ÖTV, ithal vergileri (artı); ürün sübvansiyonları (eksi).
• Temel fiyat ↔ piyasa fiyatı farkı: Ürün vergileri ve sübvansiyonlardan gelir.

Özel işlemler:

• Finansal aracı hizmetleri (FISIM) faize dayalı “dolaylı” hizmet; kullanıcılara dağıtılır.
• Sahip olunan konutun imput kira değeri üretim olarak eklenir.
• Kayıt dışı/eksik gözlenen ekonomi için düzeltmeler yapılabilir.
• Son dengeleme Arz-Kullanım Tabloları (SUT/SUTs) üzerinden yapılır.

Gelir Yöntemi

Bu yöntem toplam üretimden elde edilen gelirleri toplar.
Formül:
GSYH = Ücretler + (Brüt İşletme Artığı + Karma Gelir) + (Üretim ve İthalat Üzerinden Net Vergiler)

• Ücretler: Maaş, yan haklar, işveren sosyal katkıları.
• Brüt işletme artığı (BİA): Şirket kârları + amortisman.
• Karma gelir: Serbest meslek ve küçük ölçekli işletmelerin emek+sermaye birleşik geliri.
• Üretim & ithalat vergileri − sübvansiyonlar.

Brüt–Net ve GSYH–GSMH dönüşümleri

• Brüt → Net: Net = Brüt − Amortisman (Sermaye Tüketimi).
• GSYH → GSMH (GNI): GSMH = GSYH + Yurtdışından Net Birincil Gelir (işçi dövizleri, kâr/temettü/faiz akımları, ücretler).
• Milli Gelir (faktör fiyatlarıyla): Piyasa fiyatlarından ürün vergileri çıkarılıp ürün sübvansiyonları eklenerek faktör fiyatına ulaşılır.

Milli Gelir Ölçümlerinin Sınırlılıkları

Milli gelir muhasebesi çok güçlü bir araç olsa da bazı şeyleri doğası gereği ölçemez veya eksik ölçer.

Gelir Dağılımındaki Eşitsizlik

GSYH artışı toplumun tamamının refahının arttığı anlamına gelmez. Yani ekonomik büyümenin getirisinin büyük kısmı belirli bir kesime gidebilir, alt gelir gruplarının durumu değişmeyebilir veya kötüleşebilir.
Örnek: Kişi başına milli gelir yükselirken, Gini katsayısı bozulabilir.

Kayıt Dışı Ekonomi

Vergi dışı, resmi kayıtlara girmeyen faaliyetler milli gelir hesaplamalarında tam olarak yer almaz.
Küçük esnaf, kaçak işçilik, evde yapılan ve satılan ürünler gibi informal sektör üretimleri eksik kalabilir. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde bu pay %20-30’lara ulaşabilir.

Piyasa Dışı Üretim

Ev işleri, çocuk bakımı, gönüllü çalışmalar gibi para karşılığı olmayan emek faaliyetleri milli gelire dahil edilmez. Özellikle kadın emeğinin görünmezliği burada belirgindir.

Çevresel Maliyetler

Doğal kaynakların tükenmesi, hava/deniz kirliliği, ekosistem tahribatı gibi negatif dışsallıklar milli gelirden düşülmez.
Örneğin orman kesimi odun üretimini artırarak GSYH’yi yükseltebilir ancak çevresel kaybı hesaba katmaz.
Bu yüzden “Yeşil GSYH” veya “Sürdürülebilir Kalkınma Göstergeleri” önerilir.

Yaşam Kalitesi ve Sosyal Refah

Milli gelir mutluluk, sağlık, güvenlik, eğitim kalitesi gibi nitel göstergeleri kapsamaz. İnsani Gelişme Endeksi (İGE) gibi alternatif ölçütler bu açığı kapatmaya çalışır.

Enflasyon ve Fiyat Değişimleri

Nominal GSYH, fiyat artışlarıyla şişebilir; reel GSYH bile tüketici deneyimini tam yansıtmayabilir. Tüketici sepeti değiştikçe fiyat endekslerinin duyarlılığı azalabilir.

Zaman Kullanımı ve Boş Zaman Değeri

İnsanların boş zamanlarının artması ya da azalması ekonomik refahın önemli bir parçasıdır ama milli gelir hesaplarında yer almaz. Örneğin haftalık çalışma saatinin azalması, milli geliri düşürse de yaşam kalitesini artırabilir.

Toplumsal ve Siyasal İstikrar

Savaş, siyasi belirsizlik, hukukun zayıflaması gibi faktörler milli gelirde hemen görülmeyebilir. Ekonomik faaliyet kısa vadede devam etse de uzun vadede refah kaybı yaşanır.

Milli Gelirde Deflatör Etkisi

GSYH Deflatörü, ekonomide üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin fiyat değişimini gösteren geniş kapsamlı bir fiyat endeksidir.
TÜFE’den farkı: Sadece hanehalkı tüketim mallarını değil, yatırımlar, devlet harcamaları ve net ihracatı da kapsar.
Hesaplamada baz yıl fiyatlarıyla karşılaştırma yapılır.
Formül:
GSYH Deflatörü = (Nominal GSYH ÷ Reel GSYH) × 100

Deflatör, nominal milli gelirden fiyat artışlarını (enflasyon) çıkararak reel milli geliri bulmamıza yarar.
Formül:
Reel Milli Gelir = Nominal Milli Gelir ÷ (Deflatör ÷ 100)

Deflatörün Önemi

Şöyle özetleyebiliriz:
Üretim hacmindeki gerçek değişimi görmemizi sağlar.
İhracat, yatırım malları, devlet harcamaları gibi TÜFE’nin dışında kalan kalemleri de kapsar.
Merkez bankası ve maliye politikası kararlarında önemli bir göstergedir.

Deflatör ile Reel Büyüme İlişkisi

Eğer nominal milli gelir yüksek görünüyor ama deflatör de yüksekse, gerçek (reel) büyüme düşük olabilir.
Örnek:

• Nominal büyüme: %15
• Deflatör (enflasyon): %12
• Reel büyüme ≈ %3

Milli Gelirde Volüm Endeksi ve Zincirleme Endeks

Milli gelirde sadece parasal değerleri bilmek üretimdeki gerçek değişimi anlamak için yeterli değildir. Fiyatlar değiştiğinde büyüme rakamları yanıltıcı olabilir. Bu yüzden volüm endeksleri ve zincirleme endeks yöntemi kullanılır.

Volüm Endeksi Nedir?

Ekonomide üretilen nihai mal ve hizmetlerin miktarındaki değişimi, fiyat değişimlerinden arındırarak ölçen endekstir.
Amacı ekonomik büyümenin gerçek (reel) kısmını görmektir.
Hesaplama:

• Bir baz yıl seçilir (ör. 2015 = 100).
• Her yılın üretim miktarı baz yıl fiyatlarıyla hesaplanır.
• Elde edilen değerler endeks formatına dönüştürülür.

Formül:
Volüm Endeksi (yıl t) = (Reel GSYH_t ÷ Reel GSYH_baz) × 100

Zincirleme Endeks (Chain-linked Volume Index) Nedir?

Tek bir sabit baz yıl kullanmak yerine, her yılın fiyat yapısını bir önceki yılın fiyatlarına göre ölçen ve bu yılları birbirine “zincirleyerek” uzun dönemli bir seri oluşturan yöntemdir.
Neden Kullanılır?

• Ekonomiler zamanla yapısal olarak değişir (yeni ürünler, teknoloji, tüketim kalıpları).
• Sabit baz yıl yöntemi, baz yıl eskidikçe hatalı sonuçlar verir.
• Zincirleme yöntem, güncel fiyat yapısını sürekli hesaba kattığı için daha gerçekçi büyüme ölçer.

Adım Adım Hesaplama:

• Her yılın reel GSYH’si bir önceki yılın fiyatlarıyla hesaplanır.
• Bir önceki yıla göre büyüme oranı bulunur.
• Bu büyüme oranları çarpılarak uzun dönem endeksi oluşturur.

Formül:
Zincirlenmiş Endeks_t = Zincirlenmiş Endeks_{t-1} × (Reel GSYH_t / Reel GSYH_{t-1})_{t-1 fiyatlarıyla}