Ödemeler Dengesi ve Kalemleri Nedir? Nasıl Açık Verir?

Her ülkenin dış dünyayla ticari, finansal ve ekonomik ilişkileri vardır. Bu ilişkiler, ülkenin ekonomisinin ne kadar güçlü olduğuna dair önemli ipuçları verir. Ödemeler dengesi de bunlardan biri. Peki, ödemeler dengesi ne demek? Detaylar yazımızda.

Ödemeler Dengesi Nedir?

Ödemeler dengesi veya ödemeler dengesi bilançosu, bir ülkedeki yerleşiklerin diğer ülkelerle belirli bir dönemde gerçekleştirdiği ekonomik işlemlerin kaydedildiği bir tabloya verilen addır. Bu işlemler, mal, hizmet, transfer ve varlık işlemlerini içerir.
Bir ülkenin yabancılarla yaptığı tüm ekonomik etkileşimler ödemeler dengesinde yer alır:

• Eğer bir ülke dış dünyaya mal ve hizmet satarak kazanç sağlıyorsa, bu kazançlar pozitif (+) işaretle gösterilir.
• Tersine bir ülkenin dış dünyaya ödeme yapmasını gerektiren durumlar ise negatif (-) işaretle kaydedilir.

Türkiye’de Ödemeler Dengesi İstatistiklerini Kim Yayınlar?

Ödemeler dengesi istatistikleri TCMB tarafından aylık olarak yayınlanır. Ödemeler dengesi tablolarına Ödemeler Dengesi İstatistikleri sayfasından ulaşabilirsiniz.

Ödemeler Dengesi Neden Önemlidir?

Ödemeler dengesi, bir ülkenin dış dünya ile ekonomik ilişkilerini anlamak için en temel araçlardan biridir. Çünkü özellikle küreselleşen dünyada, bir ülkenin ekonomik sağlığı ve sürdürülebilir büyümesi, dış ticaret ve yatırım ilişkileri ile yakından bağlantılıdır.

• Ödemeler dengesi, sadece ekonomik verilerin raporlanması değil, aynı zamanda ekonomik politika kararlarının alınmasında da önemli bir rol oynar. Cari açıklar, döviz rezervleri ve yatırım hareketleri, hükümetlerin ve merkez bankalarının para politikalarını belirlerken dikkate alması gereken kritik göstergelerdir.
• Aynı zamanda, yatırımcı güveni ve uluslararası ticaret ilişkileri açısından da ödemeler dengesi verileri dikkatle takip edilir.

Ödemeler Dengesi Kalemleri Nelerdir?

Ödemeler dengesi dört ana bölümden oluşur:

• Cari Hesap
• Sermaye Hesabı
• Resmi Rezerv Hareketleri Hesabı
• Net Hata ve Noksan

Cari Hesap

Cari hesap ödemeler dengesinin en dikkat çekici bölümü sayılabilir. Bir ülkenin dış dünya ile gerçekleştirdiği mal, hizmet, gelir ve cari transfer işlemlerini kapsar.
Cari ödemeler dengesi kalemleri şunlardır:

• Mal ve Hizmet Ticareti: Bir ülkenin ihracat ve ithalat işlemleri burada kaydedilir. İhracat, bir ülkenin dış dünyaya sattığı mal ve hizmetleri, ithalat ise dış dünyadan satın aldığı ürünleri ifade eder. Eğer ihracat ithalattan fazlaysa, ticaret dengesi pozitif olur. Örneğin Türkiye’nin otomotiv sektöründe yaptığı ihracat ve dış dünyadan enerji ithalatı bu kalemde yer alır.
• Yatırım Gelirleri: Bir ülkenin dış dünyadaki yatırımlarından elde ettiği faiz, kâr ve temettü gibi gelirler bu kategoride toplanır. Aynı şekilde yabancı yatırımcıların, o ülkedeki yatırımlarından elde ettiği gelirler de burada kaydedilir. Eğer bir ülkenin yabancı yatırımlardan elde ettiği gelir, yabancı yatırımcıların elde ettiğinden fazla ise, bu cari hesaba pozitif yansır.
• Cari Transferler: Karşılıksız olarak bir ülkeden diğerine yapılan ödemeler bu başlık altında toplanır. Örneğin işçi dövizleri, yardım ödemeleri veya hibeler bu kapsamdadır. Türkiye’de yurt dışında çalışan işçilerin ailelerine gönderdikleri para, cari hesaba pozitif olarak yansırken, Türkiye’nin başka ülkelere yaptığı yardımlar negatif olarak gösterilir.

Ödemeler dengesi cari işlemler hesabında hangi kalemler bulunur, gözden geçirdik. İşte bütün bu bileşenlerin toplamı cari hesabı oluşturur. Eğer cari hesap açık veriyorsa, ülke ithalat ve dış ödemeler yoluyla ekonomisinden daha fazla kaynak çıkarıyor demektir. Bu durum dış borçlanma ya da döviz rezervlerinden finansman gerektirebilir. Tam tersi durumda, cari fazla veren ülkeler ise dış ticaretten ve yatırımlardan elde ettikleri gelirlerle güçlü bir ekonomik yapıya sahip olurlar.

Sermaye ve Finans Hesabı

Cari hesabın ardından gelen sermaye ve finans hesabı, bir ülkenin dış dünya ile yaptığı sermaye ve finansal işlemleri kapsar. Yabancı yatırımların ülkeye girişi ve ülkeden çıkışı bu hesapta izlenir.
Ana bileşenleri şunlardır:

• Doğrudan Yatırımlar: Yabancı yatırımcıların bir ülkede fabrika açması, şirket satın alması ya da gayrimenkul alması doğrudan yatırımlar kapsamındadır. Yatırımcıların bir ülkeye güven duyması ve burada uzun vadeli yatırımlar yapması, ülkenin ekonomik istikrarı açısından olumlu bir işaret olabilir. Türkiye’nin son yıllarda yabancı sermaye çekme çabaları bu alana odaklanmaktadır.
• Portföy Yatırımları: Hisse senetleri, tahviller ve diğer finansal araçların alım-satımı portföy yatırımları kapsamında yer alır. Bu yatırımlar, doğrudan yatırımlara göre daha kısa vadeli olabilir ve genellikle sermaye piyasalarındaki hareketlilikle yakından ilişkilidir. Örneğin, Türkiye’de yabancıların borsa ve devlet tahvillerine yaptıkları yatırımlar portföy yatırımları arasında yer alır.
• Borçlanma ve Kredi İşlemleri: Bir ülkenin dış borçlanması ve aldığı krediler bu kalemde gösterilir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler, cari açıklarını finanse etmek ve ekonomik büyümeyi desteklemek için dış borçlanmaya başvurabilirler. Ancak aşırı borçlanma, uzun vadede ekonomik krizlere yol açabilir.

Sermaye ve finans hesabı dengesi, bir ülkenin dış yatırım ve borçlanma yoluyla ekonomisine ne kadar sermaye çektiğini veya dışarıya ne kadar sermaye aktığını gösterir. Eğer sermaye hesabı fazlası varsa, ülke yatırım çekiyor ve büyümek için kaynak elde ediyor demektir.

Resmi Rezerv Hareketleri

Resmi rezerv hareketleri hesabı, bir ülkenin merkez bankası tarafından tutulan döviz ve altın rezervlerinde meydana gelen değişiklikleri içerir.
Bir ülkenin döviz rezervlerinin artması ekonomik güvenliği artırırken, azalması döviz krizi riskini doğurabilir. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler, cari açıklarını finanse etmek için döviz rezervlerine başvurmak zorunda kalabilir.

• Rezervlerdeki artış, cari fazla ya da sermaye girişinin bir sonucudur.
• Ancak rezervlerin azalması, ülkenin döviz kuru üzerinde baskıya ve enflasyonun yükselmesine neden olabilir.

Net Hata Noksan

Net hata ve noksan, ödemeler dengesindeki muhasebe hatalarını veya kaynağı tam olarak belirlenemeyen fon hareketlerini gösterir.
Bazen ülkeler arasındaki ekonomik işlemler tam olarak kaydedilemez veya eksik bilgiyle raporlanabilir. Bu eksiklikler, net hata ve noksan kaleminde toplanır.

Ödemeler Dengesi Özdeşliği Nedir?

Ödemeler dengesi özdeşliği, bir ülkenin dış dünya ile yaptığı tüm ekonomik işlemlerin dengede olması gerektiğini ifade eden temel bir ekonomik prensiptir. Tüm ödemeler dengesi kalemlerinin toplamının sıfıra eşit olması gerektiğini belirtir.
Ödemeler dengesi formülüşu şekilde ifade edilir:
Cari Hesap Dengesi + Sermaye ve Finans Hesabı + Resmi Rezervler + Net Hata-Noksan = 0

Ödemeler Dengesi Açıkları Nedenleri Nelerdir?

Bir ülkenin ithalat, borçlanma ve dış harcamalarının ihracat ve dış gelirlerinden fazla olması durumunda ödemeler dengesi açığı ortaya çıkar.
Başlıca nedenlerden bazıları şunlar.

1. Yüksek İthalat ve Düşük İhracat

Ödemeler dengesi açığının en yaygın nedenlerinden biri, bir ülkenin ithalatının ihracatından fazla olmasıdır. Bir ülke dış dünyadan yüksek miktarda mal ve hizmet satın aldığında bu ülkenin döviz çıkışı artar. Eğer ülke yeterince mal ve hizmet ihraç edemiyorsa, döviz girişi azalır ve ticaret açığı (cari açık) oluşur.

• Özellikle enerji ithalatı yüksek olan ülkeler, ödemeler dengesi açığı ile karşı karşıya kalabilir. Türkiye gibi enerji ithalatına bağımlı ülkelerde, petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki artışlar ödemeler dengesini olumsuz etkileyebilir.
• Gelişmekte olan ülkelerde, sanayi üretimini artırmak amacıyla teknoloji ve makine ithalatı sıkça yapılır. Bu tür ithalatlar da ticaret açığına katkıda bulunabilir.

2. Rekabet Gücünün Düşük Olması

Bir ülkenin uluslararası piyasalarda yeterince rekabetçi olamaması, ödemeler dengesi açığına yol açabilir.

• Üretim maliyetlerinin yüksek olduğu ülkelerde, yerli firmalar uluslararası pazarlarda rekabet edemez hale gelir ve ihracat azalır.
• Bir ülkenin ihraç ettiği ürünlerin kalitesi veya yenilikçilik düzeyi düşükse, bu durum ihracat potansiyelini zayıflatabilir ve ticaret açığına neden olabilir.

3. Yüksek Dış Borçlanma

Bir ülkenin yüksek miktarda dış borçlanmaya başvurması, ödemeler dengesi açığının önemli nedenlerinden biridir. Dış borçlanma, borç geri ödemeleri ve faiz ödemeleri ile döviz çıkışlarına yol açar.

• Bir ülkenin döviz cinsinden borçlanması, yerel para biriminde yaşanan değer kayıpları durumunda borçların geri ödenmesini zorlaştırır ve ödemeler dengesi açığına katkıda bulunur.
• Yüksek dış borçlanma faiz ödemelerinin artmasına yol açar ve bu da sermaye çıkışlarını artırarak finansal hesap dengesini bozar.

4. Yüksek Tüketim ve Düşük Tasarruf Oranları

Yüksek tüketim seviyeleri, ödemeler dengesi açığının önemli bir nedeni olabilir. Yeterli düzeyde tasarruf yapamayan ülkeler, dışarıdan mal ve hizmet satın almak zorunda kalır ve bu da ithalatın ihracattan fazla olmasına yol açar.

• Yüksek tüketim eğilimi, özellikle ithal tüketim mallarına talep yaratır ve döviz çıkışını artırır. Ülkenin iç üretim kapasitesinin ithalat talebini karşılayamaması da sorunu büyütür.
• İç tasarrufların düşük olduğu ülkeler, yatırım yapmak veya bütçe açıklarını finanse etmek için dış kaynaklara başvurmak zorunda kalır. Bu da sermaye çıkışlarını artırır ve ödemeler dengesini olumsuz etkiler.

5. Döviz Kuru Politikaları

Döviz kuru politikaları, ödemeler dengesi açıklarını doğrudan etkileyebilir. Sabit döviz kuru politikaları uygulayan ülkeler, döviz kurunu belirli bir seviyede tutmak için döviz rezervlerini kullanmak zorunda kalabilir. Döviz rezervlerinin tükenmesi durumunda ödemeler dengesi açığı ortaya çıkabilir.

6. Yabancı Yatırım ve Sermaye Çıkışları

Sermaye hesapları, ödemeler dengesinin önemli bir parçasıdır. Yabancı yatırımların ülkeyi terk etmesi ya da sermaye çıkışlarının hızlanması, ödemeler dengesi üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir.

• Siyasi veya ekonomik istikrarsızlık, yabancı yatırımcıların ülkeyi terk etmesine ve sermaye çıkışlarının hızlanmasına neden olabilir. Bu durum ödemeler dengesi açığını artırabilir.
• Eğer ülke yeterince yabancı yatırım çekemezse, sermaye hesapları açığı büyüyebilir ve bu durum döviz rezervlerinin azalmasına neden olur.

7. Ekonomik Krizler

Ekonomik krizler, ödemeler dengesindeki açıkların ani bir şekilde artmasına yol açabilir. Finansal krizler, sermaye çıkışlarını hızlandırabilir ve ülkedeki döviz rezervlerinin hızla erimesine neden olabilir.

8. Turizm ve Hizmet Sektöründeki Daralmalar

Turizm ve diğer hizmet sektörlerinde yaşanan gerilemeler, ödemeler dengesi açığının diğer bir nedeni olabilir. Turizm, birçok ülke için döviz kazandıran önemli bir sektördür. Bu nedenle turizmin ödemeler dengesi üzerindeki etkisi büyüktür.
Pandemi gibi küresel krizler, turizm gelirlerinin düşmesine neden olabilir ve bu durum cari açığı artırabilir.

9. Dış Yardımların Azalması

Bir ülke, yabancı ülkelerden yardım ve hibe alıyorsa, bu yardımların azalması veya tamamen kesilmesi ödemeler dengesi üzerinde olumsuz bir etki yaratabilir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, dış yardımlar önemli bir döviz kaynağı olabilir.

Ödemeler Dengesi Açığı Nasıl Kapatılır?

Ödemeler dengesi açığı birkaç yöntemle kapatılabilir:

• Ülkeye doğrudan yabancı yatırımların çekilmesi, sermaye girişini artırarak açığı kapatabilir.
• İhracat teşvik edilerek ülkeye daha fazla döviz girişi sağlanabilir ve ticaret açığı azaltılabilir.
• İthalatın azaltılması ve yerli üretimin desteklenmesi ile döviz çıkışı kontrol altına alınabilir.
• Ülke, cari açığı finanse etmek için dış borçlanmaya başvurabilir. Ancak bu uzun vadede sürdürülebilir değildir.
• Merkez bankası, döviz rezervlerini kullanarak cari açığı finanse edebilir.
• Hükümet ve merkez bankası, sıkı mali ve parasal politikalarla iç talebi kısarak döviz çıkışını azaltabilir.