Menkul Kıymetler Nedir? Nasıl Muhasebeleştirilir?

Alım satım, piyasanın sürekliliği için olmazsa olmaz unsurlardan biridir. Konu alım satım işlemlerine gelince anlaşılması gereken kritik noktalardan biri ise menkul kıymetlerdir.
Bu yazımızda sizlere, menkul kıymetlerin içeriğinden, kullanımından ve detaylarından söz edeceğiz.

Menkul Kıymetler Ne Demektir?

Menkul kıymetler nedir sorusunu şöyle yanıtlayabiliriz: Menkul kıymetler; finansal piyasalarda alınıp satılabilen, değeri olan ve genellikle yatırım amacıyla kullanılan her türlü değeri ifade eder. Hisse senetleri, tahviller, bonolar, dövizler, emtialar gibi yatırım araçları menkul kıymet örnekleridir. Bu tür yatırım araçları, yatırımcılara belirli bir getiri sağlamak amacıyla alınıp satılır.

Menkul Kıymet Borsası Nedir?

Menkul Kıymet Borsası; finansal piyasalarda menkul kıymetlerin alınıp satıldığı, borsa işlemlerinin gerçekleştirildiği kuruluşlardır. Bu borsalarda hisse senetleri, tahviller, bonolar, vadeli işlem sözleşmeleri gibi menkul kıymetler işlem görür.

• Menkul Kıymet Borsaları, alıcılar ile satıcıları bir araya getirerek piyasa şeffaflığını sağlar ve fiyatların belirlenmesine olanak tanır.
• Yatırımcılara likidite sağlar ve sermaye piyasalarının işleyişine katkıda bulunur.
• Her ülkenin kendi menkul kıymet borsası veya borsaları bulunur. Bu borsalar ülkenin ekonomik ve finansal yapısına göre düzenlenir.

Kısa ve Uzun Vadeli Menkul Kıymetler Ne Anlama Gelir?

Menkul kıymetler, özelliklerine göre iki kategoriye ayrılır:

• Kısa vadeli fiyat değişimlerinin etkilerinden yararlanmak veya faiz geliri elde etmek amacıyla edinilen menkul kıymetler geçici (kısa vadeli) menkul kıymet yatırımlarıdır.
• Uzun vadeli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak, faiz geli¬ri elde etmek veya kâr payı sağlamak amacıyla edinilen menkul kıymetler uzun vadeli menkul kıymet yatırımlarıdır.
• Bir yıldan daha kısa süreli yatırımlar "geçici menkul kıymet yatırımları”, bir yıldan daha uzun süreli yatırımlar ise "uzun vadeli menkul kıymet yatırımları” olarak kabul edilir.

Menkul Kıymet Örnekleri Nelerdir?

Menkul kıymetlere bazı örnekleri şu şekilde sıralayabiliriz:

• Hisse Senedi
• Tahvil
• Hazine Bonusu
• Finansman Bonusu
  Yatırım Fonu Katılım Belgesi
• Kâr-Zarar Ortaklığı Belgesi
• Gelir Ortaklığı Senedi

Hisse Senedi

Hisse senedi| bir şirketin sermayesinin paylara bölünmüş olması halinde çıkarılan, ortaklık sermayesine katılma payını temsil eden, payların dolaşımını sağlayan ve kanuni şartlara uygun olarak hazırlanan kıymetli evraktır.

Tahliller

Tahviller, anonim şirketler veya kamu kurumları tarafından faaliyetlerinin finansmanı için ihraç edilen borçlanma senetleri olarak tanımlanır. Bu senetler, belirli bir dönem için belirlenmiş faiz oranı üzerinden hesaplanan faiz tutarını ve borçlanılan ana parayı dönem sonunda bir defada veya farklı bir ödeme şekliyle geri ödeme taahhüdünü içerir.
Türkiye’de, T.C. Merkez Bankası tarafından ihraç edilen devlet tahvilleri yaygın olarak kullanılmaktadır.

Bonolar

Bono, kamu kesimi kurum veya kuruluşları veya özel kesim kurumları tarafından borçlu sıfatıyla düzenlenen, bir yıldan kısa vadeli, emre veya hamiline yazılı menkul kıymet niteliğindeki kıymetli evraktır.

• Hazine bonosu olarak adlandırılanlar kamu kurumları tarafından düzenlenirken, finansman bonosu özel kesim kurumları tarafından ihraç edilir.
• Hazine ve finansman bonoları aynı özelliklere sahiptir ancak farkları, borçlanmayı gerçekleştiren kurumdan kaynaklanır.
• Hazine ve finansman bonolarının dönemsel faiz ödemeleri yoktur ve vadeleri dolmadan paraya dönüştürülemezler.
• Bu tür bonolar ikincil piyasalarda alınıp satılabilir.

Menkul Kıymetler Nasıl Muhasebeleştirilir?

Menkul kıymetlerin tek düzen hesap planı bağlamında gösterimini inceleyelim:

• 110: Hisse Senetleri
• 111: Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları
• 112: Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları
• 118: Diğer Menkul Kıymetler
• 119: Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı (-)

Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı Hesabı Nedir?

119 Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı (-) hesabı, menkul kıymetlerin değerindeki azalışların kayıtlara yansıtılması için kullanılan bir pasif nitelikli hesaptır. Bu hesap, menkul kıymetlerin değerleme işlemleri sırasında meydana gelen düşüşleri düzenleyerek aktif hesapları etkiler.

Alt Hesaplar

İşletmeler, nakit fazlalarını geçici menkul kıymet yatırımı yaparak değerlendirmeyi tercih ettiklerinde, bu yatırımı ilk kez kayıtlarına alırken şu adımları izlemelidir:

• İlgili yatırımın türüne göre tekdüzen hesap planında yer alan hesaplardan uygun olanına işlem kaydedilmelidir.
• Yatırım yapılan menkul kıymetin türü ve yatırımın amacı göz önünde bulundurulmalıdır.
• Yatırımın gerçekleştirme amacına uygun olarak ilgili hesapta bir alt hesap açılmalıdır.
• Türkiye Muhasebe Standartları’na göre, menkul kıymetler edinim amaçlarına göre sınıflandırılır ve bu duruma alt hesaplarla çözüm bulunur.

Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan Menkul Kıymetler

“alım satım amaçlı” olarak da bilinen menkul kıymet grubu, Türkiye Muhasebe Standartları’nda gerçeğe uygun değer farkının kâr veya zarara yansıtıldığı menkul kıymetler olarak adlandırılmaktadır. Bu tür menkul kıymetler, genellikle yakın zamanda satılmak amacıyla edinilen, birlikte yönetilen ve kısa dönemde belirgin bir kar eğilimi gösteren finansal araçlardan oluşan portföylerin parçası veya türev ürünlerdir.
İşletmeler, genellikle bu tür menkul kıymetleri günlük, haftalık veya aylık fiyat değişimlerinden faydalanarak kısa sürede yüksek getiri elde etmek amacıyla edinirler. Ancak, aktif bir piyasada kayıtlı olmayan ve gerçeğe uygun değeri güvenilir bir şekilde ölçülemeyen öz kaynağa dayalı finansal araçlara yapılan yatırımların gerçeğe uygun değer farkına kâr veya zarar olarak yansıtılması mümkün değildir.
Örneğin, organize bir piyasada işlem görmeyen bir işletmenin hisse senetlerini satın alması durumunda, hisse senetlerinin gerçeğe uygun değerinin güvenilir bir şekilde ölçülememesi nedeniyle, bu senetlerin gerçeğe uygun değer farkına kâr veya zarar olarak yansıtılması mümkün olmayacaktır.

Satılmaya Hazır Amaçlı Menkul Kıymetler

Satılmaya hazır olarak tanımlanan finansal varlıklar veya kredi ve alacak, vadeye kadar elde tutulacak yatırımlar ya da gerçeğe uygun değer farkına kâr veya zarar olarak yansıtılan finansal varlıklar olarak (alım-satım amaçlı) sınıflandırılamayan varlıklardır.
Bu kategoride, sahibine vadesine kadar herhangi bir yükümlülük getirmeyen ve istenirse vadesinden önce elden çıkarılabilen menkul kıymetler bulunmaktadır.
Örneğin, bir işletme, fon fazlasını menkul kıymet yatırımı yaparak değerlendirmek istiyor ancak yatırımın kendisi için bağlayıcı bir durum oluşturmasını istemiyorsa ve vade sonuna kadar beklemek zorunluluğunu istemiyorsa, bu menkul kıymetleri satılmaya hazır olarak sınıflandırmalıdır.

Vadeye Kadar Elde Tutma Amaçlı Menkul Kıymetler

İşletmenin vadeye kadar elde tutma niyet ve imkânı olan türev olmayan finansal varlıklar, sabit veya belirlenebilir ödemeler içerir ve sabit bir vadeye sahiptir.
Örneğin, bir işletmenin fon fazlasını menkul kıymet yatırımı yaparak değerlendirmeye karar vermesi durumunda, yatırımının niteliğini belirleyen faktörler arasında tutarın ne zaman gerekebileceği, yatırım amacı, risk ve getiri beklentileri bulunur. İşletme, yatırım yapacağı menkul kıymetleri vadesi sonuna kadar elinde tutmayı planlıyorsa, bu menkul kıymetler vadeye kadar elde tutma amaçlı olarak sınıflandırılır.
Ancak, Türkiye Muhasebe Standartları’na göre, işletmenin son iki yıl içinde vadesine kadar elde tutulacak yatırımlarının önemli bir kısmını vadesinden önce satması durumunda, takip eden dönemlerde bu varlıkların vadeye kadar elde tutulacak yatırım olarak sınıflandırılmasına izin verilmez. Gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılmayan menkul kıymetlerin edinimi için yapılan komisyon gibi giderler, menkul kıymetin edinim değerinin bir parçası olarak aktifleştirilir. Örneğin, bir işletme borsada işlem gören menkul kıymetleri satın almak için bir aracı kuruma komisyon ödemesi yaparsa, bu komisyon, menkul kıymetin gerçeğe uygun değerine eklenerek kaydedilir ve faaliyet gideri olarak değil, menkul kıymetin toplam maliyeti içinde muhasebeleştirilir.